ମଣିଷ ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଯେତେବେଳେ ନିଜକୁ ଜାଣିବା ସହିତ ଜଗତକୁ ଚିହ୍ନିବାର ଉପକ୍ରମ କଲା, ସେତିକିବେଳେ ସେ ଅନେକ ବିଷୟର ଆଦିଅନ୍ତ ବୁଝିପାରିଲା ନାହିଁ । ସୂର୍ଯ୍ୟ ଚନ୍ଦ୍ରର ଆତଯାତ, ନକ୍ଷତ୍ରମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି, ମେଘର ଘର୍ଘର, ଝରଣାର ଝର୍ଝର, ପତ୍ରର ମର୍ମର, ବୃକ୍ଷର ଜନ୍ମ ଓ ଫୁଲ ଫଳଧାରଣ, ମାଟିର ବିଭେଦତା ପ୍ରାକୃତିକ କ୍ରିୟାକଳାପର କାରଣ ବୁଝିନ ପାରି ଭୟ କଲା ଏବଂ ପରେ ସେମାନଙ୍କୁ ସନ୍ତୁଷ୍ଟ କରିବାକୁ ଯାଇ ପୂଜା ଆରାଧନା ମଧ୍ୟ କଲା । ଏହି ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟର ପୂଜା ଆରାଧନା ଔପଚାରିକ ନଥିଲା, କେବଳ ବ୍ୟବଧାନ ରକ୍ଷା କରିବା, ସମ୍ମାନ ଜଣାଇବା, କ୍ଷତି ନ କରିବା, ସାଧ୍ୟ ଭିତରେ ରଖି ସନ୍ତୁଷ୍ଟ କରିବା ଭଳି କ୍ରିୟା ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରହିଥିଲା। ଏହି ଭିତ୍ତିରେ ଏବେ ମଧ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁଛି ବୃକ୍ଷ ପୂଜା ପରମ୍ପରା । ଏହି ପରମ୍ପରା ପ୍ରାଗୈତିହାସିକ ଯୁଗରୁ ଏଯାବତ୍ ଗଡ଼ିଆସୁଥିବାର ଅନେକ ଦୃଷ୍ଟାନ୍ତ ମିଳେ ।
ବୃକ୍ଷପୂଜା ପରମ୍ପରା ଅବକାଶରେ ଆଉ ଏକ ଯୁକ୍ତି ଆସେ ଯେ ଆଦିମାନବ ଯୁଗରୁ ଚଳିଆସୁଥିବା ଏହି ପ୍ରାଚୀନ ଅନୁଷ୍ଠାନ ପ୍ରଜନନ ଶକ୍ତି ପୂଜା ସମ୍ପର୍କୀୟ ଚିନ୍ତାଧାରା । ବୃକ୍ଷରୁ ଫୁଲ, ଫଳ, ମଞ୍ଜି ଓ ମଞ୍ଜିରୁ ପୁଣି ବୃକ୍ଷ । ଏହି ଚକ୍ର ମଧ୍ୟରେ ନିହିତ ରହିଛି ସୃଷ୍ଟିତତ୍ତ୍ୱ । ପ୍ରଜନନ ଶକ୍ତି ପ୍ରତୀକ ରୂପେ ଉଦୁମ୍ବର ଗଛର ପୂଜା ସାରା ବିଶ୍ୱରେ ସର୍ବତ୍ର ଆଦିମାନବ ଗୋଷ୍ଠୀରେ ବିଦ୍ୟମାନ ଥିଲା । ଭାରତୀୟମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବୃକ୍ଷକୁ ଦେବତା ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରିବାର ପ୍ରାଚୀନ ପରମ୍ପରାଟି ମାତୃପୂଜା ପରମ୍ପରା ଭଳି ଏବେ ମଧ୍ୟ ବହଳୁ ଭାବରେ ବିଭିନ୍ନ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଆଚରିତ ହେଉଛି । ଏପରିକି, ବୃକ୍ଷ ସହିତ ଫୁଲ, ଫଳ, ମଞ୍ଜି, ମୂଳ, ଡ଼ାଳ ପ୍ରଭୃତିକୁ ପୂଜା କରିବା ପରମ୍ପରା ମଧ୍ୟ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତାର ଧ୍ୱଂସାବଶେଷରୁ ମିଳୁଥିବା ମୃଣ୍ମୟ ମୋହରମାନଙ୍କରେ ଅନକ ସ୍ଥଳରେ ଅଶ୍ୱତ୍ଥ ଡ଼ାଳ କିମ୍ବା ପତ୍ରର ଚିତ୍ର ଆଙ୍କିତ ହୋଇଅଛି । ହରପ୍ପାସ୍ଥ ଗୋଟିଏ ମୃଣ୍ମୟ ମୋହରରେ ବୃକ୍ଷ ଉପରେ ଅଗ୍ନିକୁଣ୍ଡର ଚିତ୍ର ଆଙ୍କିତ ହୋଇଅଛି ।
ଏହି ସବୁ ତଥ୍ୟରୁ ଜଣାପଡ଼ୁଛି ଯେ ସିନ୍ଧୁ ସଭ୍ୟତାରେ ମଧ୍ୟ ବୃକ୍ଷ ପୂଜା ପରମ୍ପରା ରହିଥିଲା । ଜୈନ ତୀର୍ଥଙ୍କର ଋଷଭନାଥ ନ୍ୟଗ୍ରୋଧ (ବରଗଛ) ଅଜିତନାଥ ସପ୍ତପର୍ଣ୍ଣି ଓ ସମ୍ଭବନାଥ ଶାଳବୃକ୍ଷକୁ ନିଜର କୈବଲ୍ୟ ବୃକ୍ଷ (ଯେଉଁଠି କୈବଲ୍ୟ ବା ଦିବ୍ୟଜ୍ଞାନ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇଥାଏ) ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ସେହିପରି ବୌଦ୍ଧମାନଙ୍କର ବୋଧିଦ୍ରୁମ ପୂଜା ମଧ୍ୟ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ବୃକ୍ଷ ପୂଜା ପରମ୍ପରାର ସୂଚନା ଦିଏ । ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗ ଭିତରେ ଆଲୋଚନ କଲେ, ଓଡ଼ିଶା ଆଦିମ ଆଦିବାସୀ ଓ ଲୋକ ପରମ୍ପରାର ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂଖଣ୍ଡ ହୋଇଥିବାରୁ ଏଠି ମଧ୍ୟ ବୃକ୍ଷ ପୂଜା ପରମ୍ପରା ଏବେବି ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ । ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗ୍ରାମରେ ପୂଜା ନିମିତ୍ତ ବର ପିପ୍ପଳ ଗଛ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ।ଏତଦବ୍ୟତୀତ ଅଁଳା, ଗର୍ଭଣା, ନିମ୍ବ, ଶାଳ, ମହୁଲ, ଶିମୂଳୀ, ଡ଼ିମିରି, ବାଞ୍ଜି ବାଉଁଶ ଗଛମାନଙ୍କୁ ଏଠିକାର ଲୋକ ପୂଜା କରିଥାନ୍ତି । ଏପରିକି ସନ୍ତାନହୀନତା, ରୋଗ, ଶୋକ, ଧନହାନୀ, ପ୍ରାଣହାନୀଭଳି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାରଣମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୃକ୍ଷକୁ ପୂଜା କରାଯାଇଥାଏ ।
କାର୍ତ୍ତିକ ଶୁକ୍ଳ ନବମୀରେ ଅଁଳା ବୃକ୍ଷ, ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶନିବାର ଦିନ ପିପ୍ପଳ ବୃକ୍ଷ ଏବଂ କାର୍ତ୍ତିକ ମାସଯାକ ବର ବୃକ୍ଷକୁ ପୂଜା କରିବାର ପରମ୍ପରା ଓଡ଼ିଶାର ସମସ୍ତ ଅଞ୍ଚଳରେ ପରିଦୃଷ୍ଟ ହୁଏ । ଏପରିକି ଶିମୂଳି, ପିପ୍ପଳ, ବର, ନିମ୍ବ, ଡ଼ିମିରି, ବେଲ ଗଛର କାଠକୁ ଜାଳେଣି ଭାବେ ବ୍ୟବହାର କରିବାକୁ ବାରଣ କରାଯାଏ । ଓଡ଼ିଶାର ଆଦିବାସୀମାନେ ପ୍ରକୃତି ବ୍ୟତୀତ ପୂର୍ବଜମାନଙ୍କୁ ପୂଜା କରୁଥିବା ହେତୁ ଏହିସବୁ ଗଛମାନଙ୍କରେ ସେମାନଙ୍କ ଅବସ୍ଥାନ ଭାବି ଗଛକୁ କାଟି ନଥାନ୍ତି । ଏପରିକି ଠାକୁରାଣୀ ମନ୍ଦିର, ଧରଣୀଗୁଡ଼ି ନିକଟରେ ଥିବା ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କର ଡ଼ାଳ ସବୁ କେହି ଛିଣ୍ଡାନ୍ତି ନାହିଁ ।
ଓଡ଼ିଶାରେ ବୃକ୍ଷପୂଜା ସହିତ ଫୁଲ, ଫଳ, ଶସ୍ୟ, ମୂଳ, ଡ଼ାଳର ପ୍ରଥମ ଉତ୍ପାଦନକୁ ଦେବତାଙ୍କୁ ସମର୍ପଣ ନ କରି ଭକ୍ଷଣ କରିବା ବିଷୟରେ ଥିବା ନିଷେଧାଦେଶ ବୃକ୍ଷପ୍ରତି ସାଧାରଣ ଲୋକଙ୍କର ଥିବା ସମ୍ମାନକୁ ବଜାୟ ରଖିବା ପାଇଁ ପ୍ରଚଳନ ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ । ଏହି ପରମ୍ପରାରେ ନୂଆଖିଆ ଓଡ଼ିଶାର ପଶ୍ଚିମାଞ୍ଚଳର ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଲୋକ ଅନୁଷ୍ଠାନ । ଯେଉଁଠି ବୃକ୍ଷ ପୂଜା ଅପେକ୍ଷା, ବୃକ୍ଷ ଉତ୍ପାଦିତ ଫଳ, ଶସ୍ୟ, ପତ୍ର, ମୂଳ ଆଦିର ପୂଜା କରାଯାଇଥାଏ । ନୂଆଖିଆ କହିଲେ ସାଧାରଣତଃ ନୂଆଧାନର ଚାଉଳ ଭକ୍ଷଣ ପର୍ବକୁ ବୁଝାଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଏ ଅଂଚଳରେ ପ୍ରାୟ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଶସ୍ୟ, ଫଳ, ଆଦିର ନୂଆଖିଆ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ତିଥିରେ ପାଳିତ ହୋଇଥାଏ । ବରଂ ଧାନ ନୂଆପାଇଁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ତିଥି ଅଧୁନା ସ୍ଥିରୀକୃତ ହୋଇଥିଲେ ହେଁ ପୂର୍ବରୁ ତିଥି ନ ହୋଇ ପକ୍ଷ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଥିଲା ।
ଧାନ ବ୍ୟତୀତ ମାଣ୍ଡିଆ, ମକା, କଖାରୁ, ଶିମ୍ବ, ଚାର, ମହୁଲ, ବିରି, ଡ଼ିମିରି, ଆମ୍ବ, କାନ୍ଦୁଲ ପ୍ରଭୃତି ଶସ୍ୟ ଏବଂ ଫଳକୁ ମଧ୍ୟ ନୂଆଖାଇବା ପୂର୍ବରୁ ଭକ୍ଷଣ କରିବା ଓଡ଼ିଶାର ଅନେକ ଅଞ୍ଚଳରେ ନିଷେଧାଦେଶ ରହିଛି । ଅବଶ୍ୟ ଏହା ସମସ୍ତ ସମ୍ପ୍ରଦାୟରେ ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରାୟ ଅନେକ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ପାଳନ କରିଥାନ୍ତି । କେତେକ ନୂଆଖିଆ ସମ୍ପର୍କରେ ଏଠାରେ ସମ୍ୟକ୍ ସୂଚନା ଦିଆଗଲା ।
ବଡ଼ନୂଆ ବା ଧାନ ନୂଆଁଖିଆ ସହିତ ଆଉ କେତେକ ପ୍ରଥା ମଧ୍ୟ ରହିଛି, ଯାହାକି ନୂଆଖାଇର ମହୋତ୍ସବ ଭିତରେ ଗୁରୁତ୍ୱହୀନ ହୋଇପଡ଼େ । ଯଥା – କୁରେଇ ପତ୍ରର ବ୍ୟବହାର, ନୂଆଖାଇ ପର୍ବରୁ ହୋଇନଥାଏ । ସାରୁ ପତ୍ରକୁ ନୂଆଖାଇ ପୂର୍ବରୁ ଖାଇବା ମନା । ଏପରିକି କେତେକ ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଧାନ ନୂଆଁଠାରୁ ଦୀପାବଳି ଅମାବାସ୍ୟା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାଉଳକୁ ନ ଧୋଇ ଭାତ ରାନ୍ଧିଥାନ୍ତି । ଦୀପାବଳୀ ଦିନଠାରୁ ଚାଉଳକୁ ଧୋଇ ଭାତ ରାନ୍ଧିଥାନ୍ତି । ଏହାକୁ ‘ଚାଉଳ ଧୂଆ’ ପର୍ବ କୁହାଯାଏ । ଶ୍ରାବଣ ମାସରେ ମାଣ୍ଡିଆ ନୂଆ ଖାଇଲା ପରେ ନୂଆ ମାଣ୍ଡିଆକୁ ଖାଦ୍ୟ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।
ଦଶହରା ଦିନ ଶୁକ୍ଳ ଦଶମୀ ଦିନ ବାଲିଗଜା କରିବା ସମୟରେ ମକା ମଞ୍ଜିର ଗଜା କରିବା ପୂର୍ବ କରିବାପରେ ମକା ଖିଆ ଯାଇଥାଏ । କୃଷ୍ଣପକ୍ଷର ଅଷ୍ଟମୀ ଦିନ ପୁଅଜିଉନ୍ତିଆ ପରେ ଯାଇ ଟଭା, କରମଙ୍ଗା, ନାରଙ୍ଗ ପ୍ରଭୃତିକୁ ଭକ୍ଷଣ କରାଯାଏ ।
ଦୀପାବଳି ଅମାବାସ୍ୟା ଦିନ ନୂଆ ଚାଉଳକୁ ଗୁଣ୍ଡକରି ଦୀପ ସହ ନୂଆଚାଉଳର ପୂଜା ପରେ ଯାଇ ନୂଆ ଚାଉଳ ପୂଜା କାମରେ ଆସେ । ମାର୍ଗଶୀର ମାସରେ କୃଷ୍ଣପକ୍ଷ ଅଷ୍ଟମୀ ବେଳକୁ ଶିମ୍ବ, କଖାରୁ, ବିରି, ଝୁଡ଼ୁଙ୍ଗ, ମୂଳା ପ୍ରଭୃତିକୁ ପୂଜାକରି ଦେବତାକୁ ସମର୍ପଣ କରିବା ସହ ସେହିଦନଠାରୁ ଖାଇବା ଆରମ୍ଭ କରାଯାଏ । ଏହିଦିନ ସୋରିଷ ଶାଗ, ଚଣା ଶାଗ, ମୂଳା ଶାଗ ପ୍ରଭୃତିର ମଧ୍ୟ ନୂଆଖିଆ ହୋଇଥାଏ । ଫାଲ୍ଗୁନ ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ଦିନ ଆମ୍ବ ପୂଜାକରି ଦେବତାଙ୍କୁ ସମର୍ପଣ କଲାପରେ ଆମ୍ବ ଖିଆ ହୋଇଥାଏ ।
ଚୈତ୍ର ପୂର୍ଣ୍ଣିମା ପର୍ବ ଶେଷ ମଙ୍ଗଳବାର ଦିନ କାନ୍ଦୁଲ, ମହୁଲ, ଚାର ନୂଆ ହୋଇଥାଏ । ଏହି ଦିନ କାନ୍ଦୁଲ ଓ ମହୁଲକୁ ଭାଜି ଦେବତାଙ୍କୁ ଭୋଗ ଦେଲାପରେ ଦୈନନ୍ଦୀନ ଜୀବନରେ କାନ୍ଦୁଲ ଓ ମହୁଲର ବ୍ୟବହାର କରାଯାଇଥାଏ । ଏପରିକି ମହୁଲୀ ମଦ ମଧ୍ୟ ଏହି ଦିନ ପୂର୍ବରୁ ନୂଆ ମହୁଲରୁ ତିଆରି କରାଯାଇନଥାଏ । ଡ଼ିମିରି ଫଳକୁ ଯେ କୌଣସି ସମୟରେ ଖାଇଲେ ମଧ୍ୟ ମୁଣ୍ଡରେ ଲଗାଇ ଖାଇବାକୁ ପଡ଼େ । ସାମଗ୍ରିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ବିଚାର କଲେ ଓଡ଼ିଶାର ଆଦିବାସୀ ଓ ଲୋକ ସମାଜ ସହିତ ବୃକ୍ଷ ସମ୍ପର୍କ ପୃଥିବୀର ଅନ୍ୟ ଅଂଚଳ ଭେଦରେ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ମନେହୁଏ ।
ବୃକ୍ଷମାନଙ୍କ ଭିତରେ ଦେବତାଙ୍କୁ ସ୍ଥାନିତ କରିବା, କେତେକ ବୃକ୍ଷକୁ ଜମାରୁ ନ କାଟିବା, ଜାଳେଣିଭାବେ ବ୍ୟବହାର ଦ୍ୱାରା ପରିବେଶ ସନ୍ତୁଳନର ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ଭୂମିକା ମଧ୍ୟ ସମ୍ପନ୍ନ ହୋଇଥିବାର ମନେ ହୁଏ । ଏଥି ସହିତ କେବଳ ଧାନ ନୂଆଁ ନ ଖାଇ ବିଭିନ୍ନ ଶସ୍ୟ, ଫଳ, ମୂଳ, ଶାଗ ଆଦିର ପ୍ରଥମ ଉତ୍ପାଦନକୁ ଦେବତାକୁ ସମର୍ପଣ କରି ନୂଆଖାଉଥିବା ପ୍ରଥା ଏଠିକାର ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ବୃକ୍ଷ ଓ ଉତ୍ପାଦନ ପ୍ରତି ଥିବା ଆନ୍ତରିକତାକୁ ଦୃଢ଼କରେ ।
ଓଡ଼ିଶାରେ ପ୍ରଚଳିତ ଥିବା ଏହି ବୃକ୍ଷ ଓ ଫଳ, ଶସ୍ୟ, ଫୁଲ, ମୂଳ ଆଦିର ପୂଜା ପରମ୍ପରା ବୈଜ୍ଞାନିକ ଦୃଷ୍ଟି ସଂଯୁକ୍ତ ହେଲେ ହେଁ, ଏହା ଧର୍ମୀୟ ରୀତି ଓ ଗୋଷ୍ଠୀଭିତ୍ତିକ ପ୍ରଥା ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ରହିଯାଇଥିବାରୁ ଏହା ପ୍ରକୃତ ରହସ୍ୟ ଅନ୍ଧକାରରେ ରହିଯାଉଛି । ଠିକ୍ ସେହିପରି ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ତିଥି ପୂର୍ବରୁ ଓ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିନମାନଙ୍କରେ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଫଳମୂଳ ପାଇଁ ହୋଇଥିବା ନିଷେଧାଦେଶ ପଛରେ ମଧ୍ୟ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବୈଜ୍ଞାନିକ କାରଣ ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ । ଏହି ପରିପ୍ରେକ୍ଷୀରେ ଯଦି ଏହା ପଛରେ ଥିବା କାରଣମାନଙ୍କ ବିଷୟରେ ବିଶେଷ ଅନୁଶୀଳନ ଏବଂ ଗବେଷଣା ହୁଏ, ତେବେ ଆମ ଅଞ୍ଚଳର ଜନସାଧାରଣଙ୍କ ଭିତେର ଥିବା ପ୍ରକୃତି ପ୍ରବଣତାର ସତ୍ୟତା ଓ ପାରମ୍ପରିକ ଜ୍ଞାନକୌଶଳ ଉଦ୍ଘାଟିତ ହେବ।
(ଏହା ଲେଖକଙ୍କ ନିଜସ୍ୱ ମତ ଅଟେ )
- ପରମେଶ୍ୱର ମୁଣ୍ଡ, ସେ ଏକାଧାରରେ ଜଣେ କବି,ଗବେଷକ ଓ ନାଟ୍ୟକାର ଅଟନ୍ତି। ତାଙ୍କର ବହୁ ଲେଖା ବିଭିନ୍ନ ପତ୍ରପତ୍ରିକାରେ ପ୍ରକାଶିତ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସେ ଭବାନୀପାଟଣା ସହରସ୍ଥିତ ଜୟ ପ୍ରକାଶ ସାନ୍ଧ୍ୟ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ ରେ ଅଧ୍ୟାପକ । ତାଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ନାଟକ ଆକାଶବାଣୀ ଓ ଦୁରଦର୍ଶନ ରେ ପ୍ରସାରିତ ହେବା ସହ ବିଭିନ୍ନ ମଞ୍ଚରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଛି। ତାଙ୍କ ସହ ମୋବାଇଲ ନମ୍ବର 9437153656 ଓ ଇମେଲ [email protected] ରେ ଯୋଗାଯୋଗ କରିପାରିବେ ।
