ଓଡ଼ିଶାର ସାମାଜିକ, ସାଂସ୍କୃତିକ ତଥା ଆର୍ଥନୀତିକ ସ୍ଥିତି ପାର୍ବତ୍ୟାଞ୍ଚଳ ଦ୍ୱାରା ଅନେକାଂଶରେ ନିୟନ୍ତ୍ରିତ। ପୂର୍ବଘାଟ ପର୍ବତମାଳାର ଅଂଶବିଶେଷ ସ୍ୱରୂପ ଅସଂଖ୍ୟ ପର୍ବତ ଶ୍ରେଣୀ ସମଗ୍ର ଓଡ଼ିଶାର ତିନି ଚତୁର୍ଥାଂଶ ଅଞ୍ଚଳକୁ ଆଚ୍ଛଦନ କରି ରଖିଛି। ଯାହାଦ୍ୱାରା ଓଡ଼ିଶାର ଅନେକାଞ୍ଚଳରେ ଆର୍ଥନୀତିକ ଜୀବନଚର୍ଯ୍ୟାର ମାଧ୍ୟମ ପର୍ବତ ହେବା ସହ ଏଠିକାର ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ସ୍ୱାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ମଧ୍ୟ ପାର୍ବତ୍ୟ ଦର୍ଶନକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଗଢ଼ିଉଠିଛି। ଏହି ପାର୍ବତ୍ୟାଞ୍ଚଳରେ ବିଶେଷ କରି ଆଦିବାସୀମାନେ ହିଁ ବସବାସ କରନ୍ତି। ଓଡ଼ିଶାରେ ଏକଦା ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁଥିବା ୬୨ ପ୍ରକାର ଓ ସମ୍ପ୍ରତି କେତେକ ଲୋକ ପାଇଯାଇଥିବା ଆଦିବାସୀ ଗୋଷ୍ଠୀ ସାଧାରଣତଃ ପର୍ବତଶ୍ରେଣୀ ଉପରେ ହିଁ ନିର୍ଭର କରି ବଂଚିଆସୁଛନ୍ତି। ତେବେ ଓଡ଼ିଶାର ପର୍ବତ ଶ୍ରେଣୀ ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରାକୃତିକ ଭରପୁର ସ୍ୱତନ୍ତ୍ରତା ନେଇ ଗଢ଼ି ଉଠିଛି।
ଏହି ପର୍ବତ ଶ୍ରେଣୀକୁ ଆମେ ଅଞ୍ଚଳ ଭେଦରେ ୫ଟି ମୁଖ୍ୟ ଶ୍ରେଣୀରେ ବିଭକ୍ତ କରିପାରିବା। ସମୁଦ୍ର ପତ୍ତନଠାରୁ ୬୦୦ ମିଟରରୁ ୧୦୫୦ ମିଟର ଉଚ୍ଚରେ ଅବସ୍ଥିତ ଶିମିଳିପାଳ ଏବଂ ୧୧୪୭ ମିଟର ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱରେ ଥିବା ମେଘାସନି ପର୍ବତକୁ ଗୋଟିଏ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ନିଆଯାଇପାରେ। ଏହି ଦୁଇ ମୁଖ୍ୟ ପର୍ବତ ମଧ୍ୟରେ ଅନେକ ଛୋଟ ବଡ଼ ପର୍ବତ ରହିଛି। ଧୁଡ୍ରୁ ଚମ୍ପା (୩୩୧୦ ଫୁଟ), ଗୋରୁମହିଷାଣୀ (୨୯୬୪ ଫୁଟ), ବାଦାମ ପାହାଡ଼ (୨୭୩୦ ଫୁଟ), ଚହଲା (୨୫୪୧ ଫୁଟ), ବାଲିଡି (୨୦୪୪ ଫୁଟ) ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ପାହାଡ଼ ଅଟେ। ଏହି ପାର୍ବତ୍ୟାଞ୍ଚଳରେ ସାନ୍ତଳ, ମୁଣ୍ଡା, ଜୁଆଙ୍ଗ, ଭୂମିଜ, ଭୂୟାଁ, ହୋ ଶବର, କୋହ୍ଲା, ଖଡ଼ିଆ, ବିଂଝାର, ମାଙ୍କଡ଼ିଆ ପ୍ରଭୃତି ଆଦିବାସୀ ଗୋଷ୍ଠୀ ବସବାସ କରନ୍ତି।
ମଳୟଗିରି ପର୍ବତ ପୂର୍ବଘାଟ ପର୍ବତମାଳାର ଅନ୍ୟତମ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପର୍ବତ ଶ୍ରେଣୀ। ମୟୂରଭଞ୍ଜ, କେନ୍ଦୁଝର, ଦେବଗଡ଼, ଢ଼େଙ୍କାନାଳ ଯାଏ ପରିବ୍ୟାପ୍ତ ଏହି ପର୍ବତ ଶ୍ରେଣୀରେ ଗନ୍ଧମାର୍ଦ୍ଦନ (୧୦୬୦ ମିଟର), ମଳୟଗିରି (୧୧୮୭ ମିଟର), ମାଙ୍କଡ଼ନଚା (୧୦୯୨ ମିଟର), ଗୋନାସିକା (୯୭୮ ମିଟର), ଠାକୁରାଣୀ (୯୧୫ ମିଟର), ଖଜରୁ (୧୯୮ ମିଟର), ରଙ୍ଗପର୍ବତ (୮୯୭ ମିଟର), ମହାପର୍ବତ (୭୧୬ ମିଟର), ଖଣ୍ଡାଧାର ପର୍ବତ (୯୧୫ ମିଟର), ସୀତାବିଂଜି (୬୭୦ ମିଟର) ଆଦି ମୁଖ୍ୟ ପର୍ବତ। ଏହି ଅଞ୍ଚଳରେ ପାହାଡ଼ି ଭୂୟାଁ, କିଶାନ, ଓରାଂ, କୁଲି, ଖରିଆ, ଭୂମିଜ, ଗଣ୍ଡ, କନ୍ଧ, ସାନ୍ତଳ, ଶବର, କୋହ୍ଲା, ମିର୍ଦ୍ଧା, ହୋ ପ୍ରଭୃତି ଆଦିବାସୀ ବସବାସ କରନ୍ତି।
ମହେନ୍ଦ୍ରଗିରି ପର୍ବତମାଳା ଓଡ଼ିଶାର ଅନ୍ୟତମ ପ୍ରମୁଖ ପର୍ବତମାଳା। ଏହି ପର୍ବତମାଳାରେ ୧୫୦୧ ମିଟର ଉଚ୍ଚତା ବିଶିଷ୍ଟ ମହେନ୍ଦ୍ରଗିରି, ୧୩୮୨ ମିଟର ଉଚ୍ଚତା ବିଶିଷ୍ଟ ଦେବଗିରି, ୧୫୧୬ ମିଟର ସିଙ୍ଗରାଜୁ ପର୍ବତ, ୧୦୩୬ ମିଟର ଗୀର୍ଦାବାଡ଼ି, ୯୪୯ ମିଟର ଖୁଣ୍ଡାବଳ, ୮୮୧ ମିଟର ରାଇଘର ଆଦି ପର୍ବତ ସମୂହ ରହିଛି। ଏହି ପର୍ବତ୍ୟାଞ୍ଚଳରେ ବିଶେଷ କରି କନ୍ଧ, ଗଣ୍ଡ, ଶଉରା, ଶବର,ପରଜା , ପେରଙ୍ଗି ଆଦି ଆଦିବାସୀ ଗୋଷ୍ଠୀ ବସବାସ କରନ୍ତି।
ଚନ୍ଦ୍ରଗିରି ପର୍ବତମାଳା ହେଇଛି ଓଡ଼ିଶାର ସର୍ବୋଚ୍ଚ ପର୍ବତମାନଙ୍କର ଗନ୍ତାଘର। ପୂର୍ବଘାଟ ପର୍ବତମାଳାର ପାଞ୍ଚଟି ଉଚ୍ଚତମ ଶୃଙ୍ଗ ଏଥି ମଧ୍ୟରେ ରହିଛି। ଦେଓମାଳି ୧୬୭୨ ମିଟର, ଗିଲିକୋଣ୍ଡା ୧୬୪୩ ମିଟର, ସିଙ୍ଗାରାମ ୧୬୨୦ ମିଟର, ତୁରିଆକୋଣ୍ଡା ୧୫୯୮ ମିଟର, ୟେଣ୍ଡ୍ରିକା ୫୮୨ ମିଟର, କର୍ଣ୍ଣପଦୀ କୋଣ୍ଡା ୧୪୮୭ ମିଟର, ହାତୀମାଳି ୧୩୯୧ ମିଟର, କୋଣ୍ଡାମାଳି ୧୦୭୭ ମିଟର ଇତ୍ୟାଦି ଏହି ପର୍ବତମାଳାର ପ୍ରମୁଖ ଶୃଙ୍ଗ ଅଟେ। ଏହି ପର୍ବତ୍ୟାଞ୍ଚଳକୁ ଭିତ୍ତିକରି ବଂଚୁଥିବା ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବଣ୍ଡା, କୋୟା, ଦିଦାୟୀ, ଲାଂଜିଆ ଅମାନତ୍ୟ, ପେରଙ୍ଗୀ, ପରଜା, ଗାଦବା, ଦାରୁଆ, ଗଣ୍ଡ, କନ୍ଧ, ଶବର, ଶଉରା, ଡଙ୍ଗରିଆ ଭତରା ପ୍ରଭୃତି ଅନ୍ୟତମ।
ସୁବର୍ଣ୍ଣଗିରି, ନିୟମଗିରି, କାଠପାର, ପାର୍ବତ୍ୟାଞ୍ଚଳ ଓଡ଼ିଶାର ଅନ୍ୟତମ ପ୍ରମୁଖ ପର୍ବତମାଳା। ଏହି ପର୍ବତମାଳାରେ ନିୟମଗିରି (୧୫୧୫ ମିଟର), ସୁବର୍ଣ୍ଣଗିରି (୧୨୫୭ ମିଟର), ଚମ୍ପାଝରଣ (୧୨୫୭ ମିଟର), ଟାଙ୍ଗ୍ରିଡଙ୍ଗର (୧୨୨୯ ମିଟର), ମୁରଲୀସୋରୁ (୧୨୨୩ ମି.), ବଫ୍ଲାମାଲି (୧୨୨୦ ମି.) ଗୋଚ୍କିଡଙ୍ଗର (୧୨୧୩ ମି.), ଦୋଦାସୋରୁ (୧୧୫୬ ମିଟର), ଦଣ୍ଡିକିଆ ବା ନୃସିଂହନାଥ (୯୮୬ ମିଟର), କାଠପାର (୧୧୧୦ ମିଟର) ଇତ୍ୟାଦି ମୁଖ୍ୟପର୍ବତ ସହ ହଜାର ହଜାର ପର୍ବତ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ। ଏହି ପାର୍ବତ୍ୟାଞ୍ଚଳରେ କୁଟିଆ କନ୍ଧ, ଗଣ୍ଡ, ଡଙ୍ଗରିଆ କନ୍ଧ, ଶବର, ଶଉରା, ବିଂଝାଲ, ପହରିଆ, ଭୁଂଜିଆ , ପରଜା, ଗଦବା, ମୁଣ୍ଡା ଭତରା ଆଦି ଆଦିବାସୀମାନେ ବସବାସ କରୁଥିବାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ।
ଜନସଂଖ୍ୟା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଭାରତର ବହୁତ ଆଦିବାସୀ ଗୋଷ୍ଠୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସାନ୍ତାଳ ତୃତୀୟ ସ୍ଥାନରେ। ଏମାନେ ନିଜସ୍ୱ ସାନ୍ତାଳୀ ଭାଷାରେ କଥାବାର୍ତ୍ତା ହେବା ସହ ତାଙ୍କର ଏକ ଲିପି ମଧ୍ୟ ରହିଛି, ଯାହା ଅଲ୍ଚିକି ନାମରେ ପରିଚିତ। ସାନ୍ତାଳମାନେ ଉଭୟ ଜଙ୍ଗଲଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ଓ କୃଷି କାର୍ଯ୍ୟକୁ ଜୀବନଧାରାର ମାଧ୍ୟମ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରି ନେଇଛନ୍ତି। ପାହାଡ଼ି ଅଞ୍ଚଳ ଅପେକ୍ଷା ସମତଳ ଅଞ୍ଚଳମାନଙ୍କରେ ମଧ୍ୟ ଏମାନଙ୍କର ସ୍ଥିତି ସୁଦୃଢ଼। ଏମାନଙ୍କ ଶାରୀରିକ ରଙ୍ଗ ବାଦାମୀରୁ ଗାଢ଼ ବାଦାମୀ। ନାସାମୂଳ ସାଧାରଣତଃ ଦବି ରହିଥାଏ। ମୁଣ୍ଡର କେଶ ଘଞ୍ଚ, କଳା ଓ କାଁଭାଁ କୁଞ୍ଚୁକୁଞ୍ଚିଆ। ହାଁସଦା, ମୁର୍ମୁ, କିସ୍କୁ, ହେମ୍ବ୍ରମ୍,ମାରାଣ୍ଡି, ସୋରେନ୍, ଟୁଡୁ, ବାସ୍କେ, ବେସ୍ରା, ପୁଉଁରିଆ, କଁରେନ୍, ବେଡ଼େଆ ଆଦି ବାର ଭାଗରେ ଏମାନେ ବିଭକ୍ତ। ଏହି ବାରଗୋଟି ଉପଗୋଷ୍ଠୀ ମଧ୍ୟରୁ ବେଡ଼େଆ ଉପଗୋଷ୍ଠୀ ବର୍ତ୍ତମାନ ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁ ନାହାନ୍ତି।
ସାନ୍ତାଳ ସମାଜରେ ବାଲ୍ୟ ବିବାହ ପ୍ରଥା ନାହିଁ। କନ୍ୟା ସୁନା ପ୍ରଥା ରହିଛି। ମୃତବ୍ୟକ୍ତିର ସାମାଜିକ ସ୍ଥିତି ଅନୁଯାୟୀ ପୋଡ଼ିଥାନ୍ତି ନ ହେଲେ ପୋତିଥାନ୍ତି। ଅବସର ସମୟରେ ନୃତ୍ୟ ଗୀତ କରି ସମୟ କଟେଇବା ଏମାନଙ୍କର ଦୈନନ୍ଦିନ କ୍ରିୟା କହିଲେ ଅତ୍ୟୁକ୍ତି ହେବ ନାହିଁ।
ଶିମିଳିପାଳ ପର୍ବତ୍ୟାଞ୍ଚଳରେ ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କ ଭିତରେ ଖଡ଼ିଆ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଆଦିମ ଜନଜାତି ଅଟନ୍ତି। ଏମାନେ ଖୁବ୍ ମିତ୍ବାକ୍ ଏବଂ ରକ୍ଷଣଶୀଳ। ଅନ୍ୟ ଜନଜାତି ତଥା ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଠାରୁ ଦୂରରେ ରହିବାକୁ ଏମାନେ ଖୁବ୍ ଭଲ ପାଆନ୍ତି। ବାସୁକୀମାତା ଏମାନଙ୍କର ପୂଜ୍ୟ ଦେବତା। ପାହାଡ଼ ପର୍ବତ ପଥର ଖଣ୍ଡ ମାନଙ୍କୁ ମଧ୍ୟ ଏମାନେ ଜୀବନ୍ତ ଶକ୍ତି ବୋଲି ମନେ କରନ୍ତି। ଖଡ଼ିଆମାନଙ୍କ ଗ୍ରାମ ମୁଖ୍ୟ ଦେହୁରୀ ପର୍ବପର୍ବାଣୀ, ଜନ୍ମ, ବିବାହ, ମୃତ୍ୟୁ ଆଦି ସାମାଜିକ କାର୍ଯ୍ୟଗୁଡ଼ିକ ସମ୍ପାଦନ କରିଥାଏ। ସେ ମୃତଦେହକୁ ଗାତ ଖୋଳି ପୋତେ। ଖାଡ଼ିଆମାନେ ଏକପତ୍ନୀବ୍ରତ ଜୀବନଯାପନକୁ ଭଲ ପାଆନ୍ତି।
ଖଡ଼ିଆମାନଙ୍କର ଶିକାର କରିବା ନିୟମ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ମନା। ଏମାନେ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇ ଗୀତ ଗାଇ ନାଚି ଆମୋଦ ପ୍ରମୋଦ କରିଥାନ୍ତି। ଗୀତ ଗାଇ ନାଚିଲାବେଳେ ଏମାନେ ଟମକ, ମାଦଲ ଏବଂ ମହୁରୀ ଆଦି ବାଦ୍ୟ ବ୍ୟବହାର କରିଥାନ୍ତି।
ମାଙ୍କଡ଼ିଆ ଏହି ଅଞ୍ଚଳର ଅନ୍ୟତମ ପ୍ରମୁଖ ଆଦିମ ଆଦିବାସୀ। ମାଙ୍କଡ଼ ଧରୁଥିବାରୁ ଏମାନେ ଅସ୍ତବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇ ବାରବୁଲା ପ୍ରାୟ ଜୀବନଧାରଣା କରିଥାନ୍ତି। ଏମାନ ଡାଳ ଓ ପତ୍ର ଛାଉଣୀ କରି ଛୋଟ ଛୋଟ କୁଡ଼ିଆ କରି ରହନ୍ତି। ଲୁହା ତିଆରି ଶର ଓ ଧନୁ ଏମାନଙ୍କ ମୁଖ୍ୟ ଅସ୍ତ୍ର। ଶାଳମଂଜି ସଂଗ୍ରହ ତଥା ପତ୍ର ଖଲିଦନା ପ୍ରସ୍ତୁତି କରି ବିକିବା ମଧ୍ୟ ଏମାନଙ୍କର ବେଉଷା ଅଟେ।
ଶିମିଳିପାଳ ଓ ଗୋନାସିକା ପାର୍ବତ୍ୟାଞ୍ଚଳରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କ ଭିତରେ କୋହ୍ଲ ଅନ୍ୟତମ ପ୍ରମୁଖ ଆଦିବାସୀ। ଏମାନେ ଲାର୍କା କୋହ୍ଲ ଓ ରାଜକୋହ୍ଲ ଭାବେ ମୁଖ୍ୟ ଦୁଇ ଉପଗୋଷ୍ଠୀ ଥିବା ବେଳେ ୪୮ ଗୋଟି ଗୋତ୍ରରେ ବିଭକ୍ତ ଅଟନ୍ତି। ଏମାନେ କୋହ୍ଲ ଭାଷାରେ କଥାବାର୍ତ୍ତା ହେବା ସହ ଓଡ଼ିଆ ଭାଷାରେ ମଧ୍ୟ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରିଥାନ୍ତି। ମାରାଙ୍ଗ ବୁଙ୍ଗା, ଦୁଆରସୁନୀଙ୍କୁ ଏମାନେ ନିଜର ଦେବଦେବୀ ଭାବେ ବିଶ୍ୱାସ କରିବା ସହ ପୂର୍ବପୁରୁଷଙ୍କର ପ୍ରେତକୁ ମଧ୍ୟ ଏମାନେ ପୂଜା କରିଥାନ୍ତି। ଉଭୟ ପ୍ରାୟ ବୟସ୍କ ଓ ବାଲ୍ୟ ବିବାହକୁ ସାମାଜିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ସମାନ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦେବା ସହ ଆବଶ୍ୟକସ୍ଥଳେ ପୁନଃବିବାହ, ବିଧବା ବିବାହକୁ ମଧ୍ୟ କୋହ୍ଲମାନେ ଗ୍ରହଣ କରିଥାନ୍ତି।
ଓଡ଼ିଶାର ବସବାସ କରୁଥିବା ବାଷଠି ପ୍ରକାର ଜନଜାତି ମଧ୍ୟରୁ ମୁଣ୍ଡା ଅନ୍ୟତମ ସଂଖ୍ୟା ଗରିଷ୍ଠ ଜନଜାତି। ଏମାନେ ମୟୂରଭଂଜ, କେନ୍ଦୁଝର, ସୁନ୍ଦରଗଡ଼, ସମ୍ବଲପୁର ଅଞ୍ଚଳରେ ବସବାସ କରିନ୍ତି। ବିହାର, ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗ, ଆସାମ ଅଞ୍ଚଳରେ ମଧ୍ୟ ଏମାନେ ଦେଖାଯାନ୍ତି।
ମୁଣ୍ଡାମାନେ ନିଜକୁ ‘ହୋଡ଼ୋ’ ବା ମଣିଷ ହିସାବରେ ପରିଚୟ ଦେଇଥାନ୍ତି। ନୃତାତ୍ତ୍ୱିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରୁ ଏମାନେ ପ୍ରୋଟୋ-ଅଷ୍ଟ୍ରୋଲଏଡ୍ ଗୋଷ୍ଠୀ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ। ଏମାନଙ୍କ ନିଜସ୍ୱ ଭାଷାକୁ ମୁଣ୍ଡାରୀ ଭାଷା କୁହାଯାଏ। ଭାରତର ଆଦିବାସୀ ଭାଷା ଗୋଷ୍ଠୀମାନଙ୍କ ଭିତରେ ମୁଣ୍ଡାରୀ ଭାଷାଗୋଷ୍ଠୀ ମୁଖ୍ୟ ବିଭବ। ଜୁଆଙ୍ଗ, ଖଡ଼ିଆ, ସଉରା, ପାରେଙ୍ଗା, ଡିଡାୟୀ, ମୁଣ୍ଡାରୀ, ହୋ, ସାନ୍ତାଳୀ, ଭୂମିଜ, ଗାଦବା, ବଣ୍ଡା ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କର ଭାଷା ମୁଣ୍ଡାରୀ ଭାଷା ଗୋଷ୍ଠୀ ଅନ୍ତର୍ଗତ।
ଗୋନାସିକା ପର୍ବତକୁ ଭିତ୍ତିକରି ରହୁଥିବା ଆଦିାବସୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଜୁଆଙ୍ଗ ଓ ପ୍ରମୁଖ ଆଦିବାସୀ ଗୋଷ୍ଠୀ। କେତେକ ଗ୍ରାମକୁ ଏକତ୍ର କରି ଜୁଆଙ୍ଗମାନେ ଏକ ପଡ଼ା ତିଆରି କରନ୍ତି। ଏହି ପଡ଼ାରୁ ସେମାନେ ବଡ଼ବେହେରା ସାନ ବେହେରା ନିର୍ବାଚନ କରନ୍ତି। ସବୁ ଗ୍ରାମର ମୁଖିଆମାନେ ଏକତ୍ର ହୋଇ ଏହି ନିର୍ବାଚନ କରିଥାନ୍ତି। ଜୁଆଙ୍ଗମାନେ ଯାବତୀୟ ପର୍ବପର୍ବାଣୀ ସମୟରେ ସମସ୍ତେ ମିଳିମିଶି ନାଚ, ଗୀତ ଓ ବାଦ୍ୟରେ ଯୋଗଦାନ କରି ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଅତିବାହିତ କରନ୍ତି। ଜୀବନର ପ୍ରାୟ ଅର୍ଦ୍ଧେକ ସମୟ ସେମାନେ ନାଚ ଓ ଗୀତରେ ହିଁ କଟାଇଥାନ୍ତି।
ଆପୋଷ ମିଳାମିଶାରୁ ଜୁଆଙ୍ଗମାନେ ପରସ୍ପରକୁ ଭଲପାଇ ବିବାହ କରନ୍ତି। ପରିବାର ତଥା ସମାଜ ଏହାକୁ ସ୍ୱୀକୃତି ଦେଇଥାଏ। ବିବାହ ପରେ ପୁଅବୋହୂ ଅଲଗା ଭାବେ ନୂଆ ଘରେ ରହନ୍ତି। ଜୁଆଙ୍ଗମାନଙ୍କର ଦେହର ସ୍ୱାଭାବିକ ଉଚ୍ଚତା ଅନୁସାରେ ମୁଣ୍ଡ ଲମ୍ବା। ଦେହ ରଙ୍ଗ ଅଳ୍ପ ଧୂସର ବର୍ଣ୍ଣର। ମୁଣ୍ଡରେ ଘଞ୍ଚ ବାଳ, ବାଳଗୁଡ଼ିକ ସାଧାରଣତଃ କୁଞ୍ଚକୁଞ୍ଚିଆ।
ବାଥୁଡ଼ି ଓଡ଼ିଶାର ଅନ୍ୟତମ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଆଦିବାସୀ। ଏମାନେ ଗୋନାସିକା, ମାଙ୍କଡ଼ନଚା, ଗନ୍ଧମାର୍ଦ୍ଧନ, ଖଣ୍ଡାଧାର, ସୀତାବିଞ୍ଚି ପର୍ବତକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ବଂଚୁଥିବାର ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ। ହୋ ଏମାନଙ୍କର ମାତୃଭାଷା ହୋଇଥିବା ବେେଳେ ଓଡ଼ିଆରେ ମଧ୍ୟ ସମସ୍ତେ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରିପାରନ୍ତି। ବାସୁକୀ, କନ୍ଦୁ ବାସୁକୀ, ବୁଢ଼ୀପଟା, ସରାପଟା, ହାତୀଆଣୀ, ସୁନ୍ଦରଗୌରୀ ବାଥୁଡ଼ି ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଦେବଦେବୀ ଭାବେ ପୂଜା ପାଆନ୍ତି। ଏ ସମସ୍ତ ଗ୍ରାମ୍ୟ ଦେହୁରୀ ମାଧ୍ୟମରେ ପଥର ରୂପରେ ହିଁ ପୂଜା ପାଇଥାନ୍ତି।
ବାଥୁଡ଼ି ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଆଦିବାସୀମାନେ ଜନ୍ମୋତ୍ସବକୁ ନଅ ଦିନ ଧରି ପାଳନ କରନ୍ତି। ଗର୍ଭାଧାରିଣୀ ମାଆ ଏକୋଇଶ ଦିନ ଯାଏଁ ରୋଷେଇ ଘର ତଥା ସଂରଜାମକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରନ୍ତି ନାହିଁ। ଏଥି ସହିତ ମାଆକୁ ଦୁଇ ବର୍ଷ ଯାଏଁ ମାଛ, ପିଠା ତଥା ପଣସ ଖାଇବା ମନା। କର୍ଣ୍ଣଗୁରୁର ବିନା ମନ୍ତ୍ର ଦାନରେ ଏମାନଙ୍କର ଶିକ୍ଷାରମ୍ଭ ବା ବିବାହ ହୋଇ ନଥାଏ। ବାଥୁଡ଼ି ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକମାନେ ସାଧାରଣତଃ ରୂପାର ଅଳଙ୍କାର ବ୍ୟବହାର କରିଥାନ୍ତି। ଚିତାକୁଟା ବା ଖଦା ଏମାନଙ୍କର ବାଧ୍ୟତାମୂଳକ ସ୍ଥାୟୀ ଅଳଙ୍କାର ଅଟେ। ବିବାହ ପୂର୍ବରୁ ବାଥୁଡ଼ି ଝିଅ କପାଳ କିମ୍ବା ବାହୁରେ ଗୋଟିଏ ଦୁଇଟି ଫୁଲ ଖଦା କରିବା ନିହାତି ଜରୁରୀ।
ମୟୂରଭଞ୍ଜ, କେନ୍ଦୁଝର, ସୁନ୍ଦରଗଡ଼, ସମ୍ବଲପୁର ଓ ଢ଼େଙ୍କାନାଳର ପାର୍ବତ୍ୟାଞ୍ଚଳରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଭୂୟାଁ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଆଦିବାସୀ। ଏମାନେ ନିଜକୁ ଭୂମିର ସନ୍ତାନ ଓ ଭୂମିର ଅଧିକାରୀ ଭାବେ ସାବ୍ୟସ୍ତ କରିଥାନ୍ତି। ଏମାନେ ଭୂୟାଁ ଓ ପାହାଡ଼ି ଭୂୟାଁ ଭାବେ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ। ଏମାନେ ଗ୍ରାମକୁ ମଧ୍ୟ ବନ୍ଧୁଗ୍ରାମ ଓ କୁଟୁମ୍ବ ଗ୍ରାମ ଭାବେ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଥାନ୍ତି। ବନ୍ଧୁଗ୍ରାମର ଲୋକଙ୍କ ସହ ବୈବାହିକ ସମ୍ପର୍କ ସ୍ଥପନ କରୁଥିବା ବେଳେ କୁଟୁମ୍ବ ଗ୍ରାମର ଲୋକ ସହ ଏହା ହୋଇ ନଥାଏ। ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗ୍ରାମର ମଝିରେ ଥିବା ମାଣ୍ଡାଘର ଭୂୟାଁମାନଙ୍କ ନ୍ୟାୟ ନିଶାପ ଓ ନିଷ୍ଠତ୍ତିର କେନ୍ଦ୍ରସ୍ଥଳୀ। ଏହା ନୃତ୍ୟ ଗୀତର ସ୍ଥାନ ମଧ୍ୟ ଯୁବକ ଯୁବତୀମାନେ ଏହିଠାରେ ଅବସର ସମୟରେ ନୃତ୍ୟ ଗୀତ କରି ଚିତ୍ତ ବିନୋଦନ କରିଥାନ୍ତି। ଏହା ବିଶ୍ରାମସ୍ଥଳୀର କାର୍ଯ୍ୟ ମଧ୍ୟ କରିଥାନ୍ତି।
ଭୂୟାଁମାନଙ୍କ ଜନ୍ମକାଳୀନ ରୀତି ସାତ ଦିନ ଧରି ଚାଲେ। ଏହାପରେ ଶିଶୁର ମୁଣ୍ଡନ ପୂର୍ବକ ନାମକରଣ କରାଯାଏ। ଜ୍ୟେଷ୍ଠ ପୁତ୍ରକୁ ପିତାମହଙ୍କ ନାମ ଦ୍ୱିତୀୟ ପୁତ୍ରକୁ ପ୍ରପିତାମହଙ୍କ ନାମ ହିସାବରେ ନାମକରଣ କରାଯାଏ।
ହଇଜା, ବସନ୍ତ ଆଦି ରୋଗ ଜନିତ, ସର୍ପାଘାତଜନିତ ବା ଗର୍ଭାବସ୍ଥାରେ ମୃତ୍ୟୁ ହେଲେ ଭୂୟାଁମାନେ ଶବକୁ ପୋତିଥାନ୍ତି ନ ହେଲେ ସାଧାରଣତଃ ମୃତ ଶବକୁ ପୋଡ଼ାଯାଏ।
ହୋ ହେଉଛନ୍ତି ମୟୂରଭଞ୍ଜ ଓ କେନ୍ଦୁଝର ଅଞ୍ଚଳରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ଅନ୍ୟ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଆଦିାବସୀ ଗୋଷ୍ଠୀ। ଏମାନେ ଅନ୍ୟ ଆଦିବାସୀ ଗୋଷ୍ଠୀ ପାଖାପାଖି ଅଦୂରରେ ବସତି ସ୍ଥାପନ କରନ୍ତି। ଘରଗୁଡ଼ିକ ଖୁବ୍ ସଫା ଏବଂ ନାଲି ଓ ହଳଦିଆ ରଙ୍ଗର ଚିତ୍ରଦ୍ୱାରା କାନ୍ଥଗୁଡ଼ିକ ସୁସଜ୍ଜିତ ହୋଇଥାଏ। ହୋ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଲୋକମାନେ ହାଣ୍ଡିଆକୁ ଖାଦ୍ୟ ରୂପେ ମଧ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରିଥାନ୍ତି।
ଜନ୍ମପରେ ମା’ ନିମିତ୍ତ ହୋ ସମ୍ପ୍ରଦାୟରେ କୌଣସି ବାରଣ ନାହିଁ। ପଲାଶ, ଶିମୂଳି ଆଦି ଫୁଲକୁ ଖୋସି ହେବା ପାଇଁ ହୋ ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକମାନେ ବେଶୀ ପସନ୍ଦ କରନ୍ତି। ଏମାନଙ୍କର ବିବାହ ଦୂତମ କାର୍ଜି ବା ମଧ୍ୟସ୍ଥିର ମାଧ୍ୟମରେ ହିଁ ହୋଇଥାଏ। କନ୍ୟାସୁନା ଏମାନଙ୍କ ବିବାହର ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପର୍ଯ୍ୟାୟ। ହୋ ମାନେ ସାଧାରଣତଃ ମୃତକକୁ ପୋତିଥାନ୍ତି। ଏମାନଙ୍କ ଶୁଦ୍ଧିକ୍ରିୟା ବା ‘କମାନି’ ଏକୋଇଶ ଦିନ ଧରି ଚାଲେ। ଏହି ଦିନ ପୁରୁଷମାନେ ମୁଣ୍ଡନ ହେବା ବେଳେ ସ୍ତ୍ରୀଲୋକ ମାନେ ନଖ କାଟିଥାନ୍ତି। ଏମାନେ ନିଜସ୍ୱ ହୋ ଭାଷାରେ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରନ୍ତି। ଶିଙ୍ଗ ବୋଙ୍ଗା ହୋ ମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ଦେବତା ଅକ୍ଷୟ ତୃତୀୟା, ଶାଲୁଇ ପୂଜା, ସାହାରାଇ ବା ବହବୋଙ୍ଗା, କରମା ଏମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ପର୍ବ। ଜହ୍ନରାତିରେ ବଂଶୀ ଓ ମାଦଲ ବଜେଇ ନାଚିବା ଏମାନଙ୍କର ଜନପ୍ରିୟ ମନୋରଂଜନ ମାଧ୍ୟମ।
ପାର୍ବତ୍ୟାଞ୍ଚଳକୁ ଆଶ୍ରୟ କରି ବଂଚୁଥିବା ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ କନ୍ଧ ଅନ୍ୟତମ ମୁଖ୍ୟ ଆଦିବାସୀ। ଏମାନେ ଜନସଂଖ୍ୟା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରଥମ ଏବଂ ଭାରତ ବର୍ଷର ସପ୍ତମ ସ୍ଥାନରେ ଅଛନ୍ତି। ଓଡ଼ିଶାରେ ୨୦୦୧ ଜନଗଣନା ଅନୁଯାୟୀ ଏମାନଙ୍କର ସଂଖ୍ୟା ହେଲା ୧୩୯୫୬୪୩। ଏମାନେ ଓଡ଼ିଶାର ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ଅଞ୍ଚଳରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁଥିଲେ ହେଁ କଳାହାଣ୍ଡି, କନ୍ଧମାଳ, କୋରାପୁଟ, ଗଜପତି, ଗଂଜାମ ଅଞ୍ଚଳରେ ଅଧିକ ବସବାସ କରନ୍ତି। କୁଟିଆ ଡଙ୍ଗରିଆ, ଝର୍ଣ୍ଣିଆ, କଛରିଆ, ବେସ୍କା, ଖେମ୍ରିଆ, ପାଙ୍ଗା ଆଦି ଅନେକ ଭାଗରେ ଏମାନେ ବିଭାଜିତ। ଏହି ଉପଗୋଷ୍ଠୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ବି ସିକୋକା, ୱାଡାକା, କାଡ୍ରାକା, ଜାକାସିକା, ପୁସିକା ଆଦି ବିଭିନ୍ନ ଗୋତ୍ର ଧାରଣ କରିଥାନ୍ତି। ଏମାନେ ଖୁବ୍ ସରଳ ବିଶ୍ୱାସୀ ଏବଂ ଜିଦ୍ଖୋର୍ ମଧ୍ୟ। ପୋଡୁଚାଷ ଏବଂ ଜଙ୍ଗଲଜାତ ଦ୍ରବ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ ଏମାନଙ୍କ ଜୀବିକାର ମୁଖ୍ୟ ମାଧ୍ୟମ। ଧରନୀ ପେନୁ, ଧରମପେନୁ, ଭୀମା ଏମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ଦେବତା ହୋଇଥିବା ବେଳେ ଟୋକୀ ପରବ, କେଡୁ ବା ଜାଗିଡ଼ି ପରବ, ମାଣ୍ଡିଆରାନି, ଦଶରା, ଚଇତ୍ରା ଏମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ପର୍ବ। ଅବସର ବିନୋଦନ ପାଇଁ ଯୁବ ପ୍ରମୋଦ ଅନୁଷ୍ଠାନ ଭାବେ ଏମାନେ ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ଗ୍ରାମରେ ଧାଙ୍ଗଡ଼ା ବସା, ଧାଙ୍ଗଡ଼ିବସା ତିଆରି କରିଥାନ୍ତି। ବନ୍ଧୁଗ୍ରାମର ଯୁବକମାନଙ୍କ ସହ ଢ଼ାପ, ଚାଙ୍ଗୁ, ରାମତାଳି ଆଦି ବାଦ୍ୟଯନ୍ତ୍ରର ସାହାଯ୍ୟରେ ଗୀତଗାଇ ନୃତ୍ୟ କରି ଏହି ଯୁବ ପ୍ରମୋଦ ଅନୁଷ୍ଠାନରେ ଏମାନେ ଆଶ୍ରୟ ନିଅନ୍ତି।
ଏହି ସ୍ଥାନରେ ଯୁବକ ଯୁବତୀମାନଙ୍କୁ ଜଣେ ଅଭିଜ୍ଞା ବୟସ୍କା ମହିଳା ଯୌନାଚାରର ଶୃଙ୍ଖଳା ତଥା ପରିବାର ଓ ସମାଜ ପରିଚାଳନା ସମ୍ପର୍କରେ ତାଲିମ ଦେଇଥାଏ। ନରବଳି ପର୍ବର ଉତ୍ସବ ଭାବେ ପରିଚିତ ଟୋକୀପରବ, କେଡୁ ଏମାନଙ୍କର ଏକ ବୃହତ୍ ପର୍ବ ଅଟେ। କନ୍ଧମାନେ କୁଇ ଭାଷାରେ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରିଥାନ୍ତି। ଏମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ କୁଇ ଲିପି ମଧ୍ୟ ରହିଛି। କନ୍ଧ ସ୍ତ୍ରୀ ଓ ପୁରୁଷ ଉଭୟେ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟ ପ୍ରିୟ। ଉଭୟେ ଅଳଙ୍କାର ଧାରଣକୁ ଭଲ ପାଆନ୍ତି। ଡଙ୍ଗରିଆ କନ୍ଧମାନେ ଏଭଳି ଭାବେ ଅଳଙ୍କାର ଧାରଣ କରି ସୁସଜ୍ଜିତ ହୋଇଥାନ୍ତି ଯେ ବାହ୍ୟ ଲୋକଙ୍କ ପାଇଁ ଲିଙ୍ଗ ନିରୂପଣ କଷ୍ଟ ହୋଇଥାଏ। ଖଗ୍ଲା, କତ୍ରିଆ, ବନ୍ଦରିଆ, ବାଲି, ଚାଏଁରି ମୁଡ଼ି, ସୁକିଦାନ୍, ଦଣ୍ଡି, ଟଙ୍କା ମୁଦି, ବାହାଚି, ଟିପ୍ନା, ପଏଁରି ଆଦି ଅନେକ ପ୍ରକାର ଅଳଙ୍କାର ଏମାନେ ଧାରଣ କରନ୍ତି। ସ୍ତ୍ରୀ ଲୋକମାନେ ଚିତାକୁଟା କନ୍ଧ ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଏକ ପାରମ୍ପରିକ ରୀତି, ଏମାନେ ମୁହଁରେ ଚିତା କୁଟାଇବାକୁ ମଧ୍ୟ କୁଣ୍ଠା ପ୍ରକାଶ କରନ୍ତି ନାହିଁ। ପ୍ରେମ ବିବାହକୁ ଏମାନେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଅନ୍ତି। ଏପରିକି ପ୍ରେମ ନ କରି ଅନେକ ଝିଅ ଅବିବାହିତା ରହିଯାଇଥିବାର ମଧ୍ୟ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ।
ଭାରତ ବର୍ଷର ଆଦିମ ଆଦିବାସୀ ଗୋଷ୍ଠୀ ଭିତରେ ଓଡ଼ିଶାର ମାଲକାନଗିରି ଜିଲ୍ଲାର ବଣ୍ଡା ପର୍ବତରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ବଣ୍ଡା ଆଦିବାସୀ ଗୋଷ୍ଠୀ ସବୁଠାରୁ ବେଶୀ ଆଦିମ ମନେ ହୁଅନ୍ତି। ବଣ୍ଡାମାନେ ଖୁବ୍ ସ୍ୱାଧୀନଚେତା ତଥା ବାହ୍ୟ ପ୍ରଭାବକୁ ବରଦାସ୍ତ କରିପାରନ୍ତି ନାହିଁ। ସ୍ୱଭାବ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏମାନେ ଉଗ୍ର ଓ ହିଂସ୍ର ମଧ୍ୟ। ସାମାନ୍ୟ କଥାରେ ମଧ୍ୟ ଏମାନେ ମଣିଷ ମାରି ପକାନ୍ତି।
ବଣ୍ଡାମାନଙ୍କର ପ୍ରାୟ ଦୁଇଟି ଘର ଥାଏ। ଗୋଟିଏ ରନ୍ଧାବଢ଼ା ଓ ଶୋଇବା ବ୍ୟବସ୍ଥା ହୋଇଥିବା ବେଳେ ଅନ୍ୟ ଘରେ ଖାଦ୍ୟ ଶସ୍ୟ ରଖାଯାଇଥାଏ। ସବୁ ବଣ୍ଡାଙ୍କର ଘର ଏକ ପ୍ରକାର ଥାଏ। ବଣ୍ଡାମାନେ ନିଜକୁ ‘ରେମୋ’ ବା ମଣିଷ ରୂପେ ପରିଚିତ କରାଯାଇଥିବାରୁ ତାଙ୍କର କଥିତ ଭାଷାକୁ ‘ରେମ୍ଶାମ୍’ କହିଥାନ୍ତି। ମାଘ ମାସର ପ୍ରଥମ ସୋମବାର ଦିନ ହେଉଥିବା ପାଟଖଣ୍ଡା ପୂଜା ଏମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ପର୍ବ।
ବଣ୍ଡାମାନେ ଖୁବ୍ କମ୍ ବସ୍ତ୍ର ପିନ୍ଧନ୍ତି କିନ୍ତୁ ଅଳଙ୍କାର ଦ୍ୱାରା ଅନାବୃତ ଶରୀରକୁ ଆବୃତ କରି ରଖିଥାନ୍ତି। ମୁଣ୍ଡରେ କେଶ ନ ରଖିବା ପାଇଁ ବଣ୍ଡା ସ୍ତ୍ରୀମାନଙ୍କର ଏଇ ନିଷେଧାଦେଶ ଥିବାରୁ ବେକରେ ଓ ମୁଣ୍ଡରେ ସହସ୍ରାଧିକ ମାଳି ପିନ୍ଧିଥାନ୍ତି। ଅବସର ବିନୋଦନ ପାଇଁ ବଣ୍ଡାମାନେ ପ୍ରତ୍ୟେକ ଗ୍ରାମରେ ଧାଙ୍ଗଡ଼ାବସା ବା ଇଙ୍ଗରସନ୍ ଏବଂ ଧାଙ୍ଗଡ଼ୀବସା ବା ସେଲ୍ନି ଡିଙ୍ଗୋ ତିଆରି କରିଥାନ୍ତି। ଏଠାରେ ନାଚ ଗୀତ ସହ ତାଙ୍କର ଭିତରେ ମିଳାମିଶା ମଧ୍ୟ ହୋଇଥାଏ।
ଗଣ୍ଡ ହେଉଛନ୍ତି ସଂଖ୍ୟା ଗରିଷ୍ଠତା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଓଡ଼ିଶାର ଦ୍ୱିତୀୟ ବୃହତ୍ତମ ଆଦିବାସୀ ଗୋଷ୍ଠୀ। ଗଣ୍ଡୱାନା ଅଞ୍ଚଳରୁ ଆସିଥିବାରୁ ଏମାନେ ନିଜକୁ ଗଣ୍ଡ ଭାବେ ଅଭିହିତ କରିଥାନ୍ତି। ଆଗ କାଳରେ ଏମାନେ ରାଜ୍ୟରେ ରାଜା ଭାବେ ଥିବାର ମଧ୍ୟ କିମ୍ବଦନ୍ତୀ ସବୁ ଶୁଣିବାକୁ ମିଳେ। ରାଜ୍ଗଣ୍ଡ ଓ ଧରୁଆ ଗଣ୍ଡ ଭାବେ ମୁଖ୍ୟ ଦୁଇଗୋଟି ଭାଗରେ ଏମାନେ ବିଭକ୍ତ ହୋଇଥିବା ବେଳେ ନେତାମ୍, ମରକାମ୍, ସୋରି, ଜଗତ୍ ନେଟି, ପୁଟି ଆଦି ଆଠଗୋଟି ଗୋତ୍ରରେ ପରିଚିତ ହୁଅନ୍ତି। ଏମାନେ ଖୁବ୍ ରକ୍ଷଣଶୀଳ। ଚିତାକୁଟା ଏମାନଙ୍କର ଏକ ମୁଖ୍ୟ ପରମ୍ପରା। ରାଜଗଣ୍ଡମାନେ ଅନ୍ୟଘରେ ଜଳ ସୁଦ୍ଧା ସ୍ପର୍ଶ କରନ୍ତି ନାହିଁ। ଏମାନେ ଓଡ଼ିଶାର ସମସ୍ତ ଅଞ୍ଚଳରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳନ୍ତି।
ପରଜା ଆଦିବାସୀ ଓଡ଼ିଶାର କଳାହାଣ୍ଡି, ନବରଙ୍ଗପୁର, କୋରାପୁଟ ଜିଲ୍ଲାର ପାହାଡ଼ି ଅଞ୍ଚଳରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ଏକ ଆଦିମ ଆଦିବାସୀ ଗୋଷ୍ଠୀ। ଏମାନେ ନିଜ ମାତୃଭାଷା ପରଜୀରେ କଥାବାର୍ତ୍ତା କରିଥାନ୍ତି। ଚଇତ ପରବ ସମୟରେ ବେଣ୍ଟ ଯାତ୍ରା ବା ଶିକାର କରିବା ଏବଂ ବାଲିଯାତ୍ରା ଏମାନଙ୍କ ମୁଖ୍ୟପର୍ବ। ମୁଦୁଲି, ନାୟକ, ଜାନୀ, ଗୁରୁମାଈମାନେ ପରଜା ମାନଙ୍କର ସମାଜର ବିଶିଷ୍ଟ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ। ପରଜାମାନେ ବହୁତ ନୃତ୍ୟ ଓ ସଂଗୀତ ପ୍ରିୟ। ପ୍ରାୟ ସମସ୍ତ ସାମାଜିକ ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ଅନୁଷ୍ଠାନ ମାନଙ୍କରେ ଢ଼େମ୍ସା ନୃତ୍ୟ କରିବା ସହ ଡୁଙ୍ଗ୍ଡୁଙ୍ଗା, ଟଇଁଲା ଆଦି ବଜେଇ ଥାନ୍ତି। ପ୍ରତ୍ୟେକ କ୍ରିୟାନୁଷ୍ଠାନ ସହ ଗୀତଗାୟନ ପରଂପରା ପରଜା ସମ୍ପ୍ରଦାୟର ଏକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଅଟେ। ପରଜା ରମଣୀମାନେ ଗାତିମରା ବା ଗଣ୍ଠିଦିଆ ଶାଢ଼ି ପିନ୍ଧିବା ସହ ମୁଣ୍ଡରେ ଡାହାଣ ପଟେ ଖୋସା ବାନ୍ଧିଥାନ୍ତି। ଏମାନେ ଅଳଙ୍କାର ପ୍ରିୟ ମଧ୍ୟ। ଚିତାକୁଟା ଏମାନଙ୍କର ନାନ୍ଦିନିକ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣର ଏକ ପରିଚୟ।
ଶଉରା ଓଡ଼ିଶାର ପାର୍ବତ୍ୟାଞ୍ଚଳର ଅନ୍ୟତମ ପ୍ରମୁଖ ଆଦିମ ଆଦିବାସୀ। ଏମାନେ ଶଉରା ଭାଷାରେ କଥାବାର୍ତ୍ତା ହେବା ବେଳେ ଏମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ ଶଉରା ଲିପି ମଧ୍ୟ ରହିଛି। ଏମାନେ ଦୁଇ ମୁଖ୍ୟ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କାପୁ ଶଉରା ଏବଂ ଲାଂଜିଆ ଶଉରା। କାପୁ ଶଉରାମାନେ ପାହାଡ଼ ତଳି ଅଞ୍ଚଳରେ ବସବାସ କରୁଥିବା ବେଳେ ଲାଂଜିଆ ଶଉରାମାନେ ପାହାଡ଼ର ଶୀର୍ଷଦେଶ ବା ଘଞ୍ଚ ଅରଣ୍ୟରେ ବସବାସ କରନ୍ତି। ଏମାନେ ଗଜପତି, ଗଂଜାମ, ରାୟଗଡ଼ା ଅଞ୍ଚଳରେ ବିଶେଷତଃ ଦେଖିବାକୁ ମିଳନ୍ତି। ଲାଂଜିଆମାନେ ଅଣ୍ଟାବସ୍ତ୍ରକୁ ଲାଂଜ ଲମ୍ବେଇଲା ଭଳି ଲମ୍ବା ରଖିଥାନ୍ତି। ଧନୁଶର ଏମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟଅସ୍ତ୍ର। ମାତାରବ୍ମମ୍ ଏମାନଙ୍କର ମୁଖ୍ୟ ଦେବତା ।
ନୂଆପଡ଼ା ଜିଲ୍ଲା ଅନ୍ତର୍ଗତ କାଠପାର ପର୍ବତମାଳାରେ ରହୁଥିବା ପହରିଆ ଆଦିବାସୀ ଗୋଷ୍ଠୀ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ଆଦିମ ଜନଜାତି। ଏମାନଙ୍କ ଭଳି ଭୁଞ୍ଜିଆ ମାନେ ମଧ୍ୟ ଖୁବ୍ ରକ୍ଷଣଶୀଳ ଏମାନେ ରହିବା ଘର ଠାରୁ ରୋଷେଇ ଘରକୁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର କରି ରଖିଥାନ୍ତି।। ଏହାକୁ ଲାଲରଙ୍ଗ ଦେଇଥିବାରୁ ଲାଲଘର ବୋଲି କହିଥାନ୍ତି। ଏହି ଘରକୁ ପରିବାରର ସଦସ୍ୟ ବ୍ୟତୀତ ଅନ୍ୟ କେହି ଏପରିକି ନିଜ ଘରର ବିବାହିତ ଝିଅ ସୁଦ୍ଧା ସ୍ପର୍ଶ କଲେ ସାଙ୍ଗେ ସାଙ୍ଗେ ପୋଡ଼ିଦେଇ ନୂତନ ଲାଲଘର ତିଆରି କରିଥାନ୍ତି। ଏମାନେ ଚପଲ ସୁଦ୍ଧା ପିନ୍ଧନ୍ତି ନାହିଁ। ଓଡ଼ିଶାର ପହରିଆ ମାନଙ୍କ ସମ୍ପର୍କୀୟ ମାନେ ଛତିଶଗଡ଼ ରେ ଆଦିବାସୀର ମାନ୍ୟତା ପାଇଥିଲେ ହେଁ ସେମାନଂକର ସାମଗ୍ରିକ ଜୀବନଚର୍ଯ୍ୟା ତଥା ସଂସ୍କୃତି ରେ ଆଦିବାସୀ ଲକ୍ଷଣ ଥିବା ସତ୍ତ୍ୱେ ଓଡିଶା ସରକାର ଏ ଯାବତ ପହରିଆ ମାନଙ୍କୁ ଆଦିବାସୀର ମାନ୍ୟତା ନ ଦେବା ପରିତାପର ବିଷୟ ଅଟେ ।
ଡିଡାୟୀ ଓଡ଼ିଶାର ଅନ୍ୟତମ ବିଶିଷ୍ଟ ଆଦିବାସୀ ଗୋଷ୍ଠୀ ଏମାନେ ଖୁବ୍ ଆଦିମ ଓ ନିଜସ୍ୱ ଐତିହ୍ୟ ସମ୍ପନ୍ନ। ମାଲକାନ୍ଗିରି ପାର୍ବତ୍ୟ ଦେଶରେ ଅବସ୍ଥିତ ଏହି ଡିଡାୟୀ ଆଦିବାସୀ ନିଜସ୍ୱ ‘ଗତାଃ-ସାଃ ଭାଷା କଥାବାର୍ତ୍ତା କରନ୍ତି।
ଏତଦ୍ବ୍ୟତୀତ ଓଡ଼ିଶାର ପାର୍ବତ୍ୟ ଅଞ୍ଚଳରେ ଅମାନତ୍ୟ , ଭତରା, ମିର୍ଦ୍ଧା, କିଶାନ ଆଦି ଅନେକ ଆଦିବାସୀ ଗୋଷ୍ଠୀ ବସବାସ କରନ୍ତି। କେତେକ ଗୋଷ୍ଠୀ ଇତସ୍ତତଃ ବିଭିନ୍ନ ଅଞ୍ଚଳରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳୁଥିବା ବେଳେ କେତେକ ଗୋଷ୍ଠୀ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପର୍ବତ ଦେଶରେ ଆବଦ୍ଧ ହୋଇ ରହନ୍ତି। ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପର୍ବତକୁ ଭିତ୍ତିକରି ଏମାନଙ୍କର ସଭ୍ୟତା ଗଢ଼ି ଉଠିଥିବାରୁ ସମସ୍ତଙ୍କର ରୀତିନୀତି, ପର୍ବପର୍ବାଣୀ, ଭାଷା, ସଂସ୍କୃତି, ନୃତ୍ୟ ଗୀତ ପରସ୍ପର ଠାରୁ ଭିନ୍ନ ହୋଇଥାଏ। କହିବା ବାହୁଲ୍ୟ ପର୍ବତ ହିଁ ଏହି ଆଦିବାସୀମାନଙ୍କର ଜୀବନର ସବୁକିଛି। ପର୍ବତ ବିନା ତାଙ୍କର ଅସ୍ତିତ୍ୱ ମଧ୍ୟ ସନ୍ଦିହାନ ।
(ଏହା ଲେଖକଙ୍କ ନିଜସ୍ୱ ମତ ଅଟେ )
- ପରମେଶ୍ୱର ମୁଣ୍ଡ, ସେ ଏକାଧାରରେ ଜଣେ କବି,ଗବେଷକ ଓ ନାଟ୍ୟକାର ଅଟନ୍ତି। ତାଙ୍କର ବହୁ ଲେଖା ବିଭିନ୍ନ ପତ୍ରପତ୍ରିକାରେ ପ୍ରକାଶିତ । ବର୍ତ୍ତମାନ ସେ ଭବାନୀପାଟଣା ସହରସ୍ଥିତ ଜୟ ପ୍ରକାଶ ସାନ୍ଧ୍ୟ ମହାବିଦ୍ୟାଳୟ ରେ ଅଧ୍ୟାପକ । ତାଙ୍କର ବିଭିନ୍ନ ନାଟକ ଆକାଶବାଣୀ ଓ ଦୁରଦର୍ଶନ ରେ ପ୍ରସାରିତ ହେବା ସହ ବିଭିନ୍ନ ମଞ୍ଚରେ ପ୍ରଦର୍ଶିତ ହୋଇଛି। ତାଙ୍କ ସହ ମୋବାଇଲ ନମ୍ବର 9437153656 ଓ ଇମେଲ [email protected] ରେ ଯୋଗାଯୋଗ କରିପାରିବେ ।
